تصویرسازی و زیبایی شناسی سیمای محبوب در شعر فارسی تا پایان قرن هشتم هجری(با تکیه بر انیس العشاق رامی)

در ازل پـرتـو حـسنــت زتـجلّـی دم زد عـشق پـیـدا شـد و آتش به همه عالم زد جلوه ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت عـیـن آتش شـد از ین غیرت و برآدم زد ادب غنایی که از آغاز پیدایی شعر فارسی قدمت داشته، با پیمودن راهی به طول چند قرن به تکامل رسیده و درعین حال به اَشکال گوناگون مطرح شده است. غزل که بهترین و بارزترین نمونه ی شعر غنایی است، به گونه های مختلف در طول دوران مختلف شعر فارسی جلوه گری کرده است. به هر حال، این نوع شعر، پس از قرن ششم به بار نشسته و در اشعار سعدی و حافظ به بهترین نحو خود را نشان داده است. عینی ترین و مهم ترین عنصر شعر عاشقانه، سیمای محبوب است؛ هم چنان که در غزل نیز محبوب نقش اصلی و تعیین کننده ای دارد؛ امّا جلوه ی محبوب در دوران گوناگون حیات شعری، متفاوت است؛ در برخی از اشعار شاعران به زیبایی و سیمای ظاهری محبوب توجّه فراوان شده و در برخی دیگر، خصوصیّات باطنی وی به وصف درآمده است. هم چنین در بعضی از ادوار شعری، معشوق، زمینی و در دوره ای دیگر، آسمانی است. در واقع، سیمای محبوب در شعر هر یک از شاعران، متفاوت است؛ علل و عوامل این تفاوت ها، از موضوعاتی سرچشمه می گیرد که هنوز به روشنی و به دقّت بررسی و تحلیل نشده است. بزرگان ادب فارسی در گذشته، چه در تذکره ها و چه در کتب تاریخ ادبیات اگر در باب معشوق سخنی گفته اند، کلّی و بسیار موجز بوده است. در واقع آنان یک ویژگی معشوق را بدون در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و فرهنگی هر دوره به تمام ادوار شعر تعمیم داده اند؛ امّا درکتاب انیس العشّاق رامی که نوعی فرهنگ زیبایی شناسی محبوب به شمار می آید ، سیمای ظاهری محبوب در آثار سخن وران به صورت جزء به جزء تحلیل شده و برای بیش تر آن ها شواهد شعری نیز آورده شده است. در میان پایان نامه ها و رساله های دانشگاهی، سیمای محبوب تنها در شعر دو یا سه شاعر مورد بررسی قرار گرفته است؛ به عنوان مثال، آقای یدالله شکری در پایان نامه ی خود به راهنمایی دکتر سعید بزرگ بیگدلی به بررسی سیمای معشوق در شعر رودکی، فرّخی و عطّار پرداخته و هم چنین مرتضی چرمگی عمرانی در پایان نامه ی خویش به راهنمایی دکتر معصومه معدن کن، جلوه های معشوق را در اشعار خاقانی، نظامی و سعدی بررسی کرده است. بنابراین، تحقیق جامعی در باب سیمای محبوب از اوایل پیدایی شعر فارسی تاکنون انجام نگرفته است. به هرحال پایان نامه ی حاضر، تصویر سازی و زیبایی شناسی سیمای محبوب در شعر فارسی را تا پایان قرن هشتم هجری با تکیه بر انیس العشّاق شرف الدّین رامی مورد بررسی قرار می دهد و به موضوعات اصلی زیر می پردازد: 1- سیر تغزّل و غزل و تفاوت های آن ها با یکدیگر 2- هویّت کلّی محبوب در شعر غنایی 3- عوامل فرهنگی و اجتماعی موثّر در پیدایی غزل مذکّر 4- تلّقی شاعر از محبوب 5- عنوان ها و القاب شاعر برای توصیف 6- بررسی صفات ظاهری و باطنی محبوب به صورت جامع 7- معیارهای زیبایی محبوب با تکیه بر شرایط اجتماعی و فرهنگی 8- چگونگی صور خیال در توصیف محبوب و مسائل دیگر... در این پایان نامه سعی شده است تا موارد فوق، در اشعار غنایی پانزده شاعر برجسته، از قرن سوم (عصر رودکی) تا قرن هشتم (عصر حافظ) در پانزده قسمت مجزّا مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. این پایان نامه شامل سه بخش اصلی است که بخش اوّل آن شامل تعاریف و کلیّات است و به بررسی غزل و تغزّل و تفاوت آن ها با یکدیگر، غزل مذّکر، غزل عاشقانه و عارفانه، هویّت کلّی محبوب از دیدگاه شاعران و تلقّی آنان از محبوب و .... می پردازد. در بخش دوم که مهم ترین و مفصّل ترین قسمت این پژوهش و شامل پانزده فصل مجزّا است، ابتدا شرح حال کوتاهی از هر کدام از شاعران مورد بحث و روزگار آنان و هم چنین آثارشان آورده می شود؛ سپس سخن مختصری درباره ی تغزّل یا غزل ها و غزل واره های آنان به میان می آید و از آن پس، به طور مفصّل به هویّت محبوب در شعر شاعران مورد نظر پرداخته می شود. این هویّت شامل صفات ظاهری و صفات باطنی است؛ در قسمت صفات ظاهری، اندام های ظاهری محبوب (قامت و زلف و چشم و ...) با تکیه بر صور خیال شاعران بررسی می شود و در بخش صفات باطنی، خُلق و خوی محبوب از دیدگاه شاعران، مورد توجّه قرار می گیرد. در پایان هر قسمت با آوردن نتیجه ی مطالب بیان شده و با بهره گیری از نمودارها، سیمای کلّی محبوب در شعر شاعران مجسّم می گردد. بدیهی است که ترسیم نمودارهای موجود در این پایان نامه به خواننده این امکان را می دهد که بدون مطالعه ی متن، با کلیّت موضوع آشنا شود و با مقایسه ی مشابهت ها و اختلاف ها و هم چنین میزان توجّه شاعران به اعضای توصیف شده ی محبوب، نگرش کلّی را از سیمای محبوب در شعر آنان به دست آورد. بخش سوم، جمع بندی و نتیجه گیری کلّی دیدگاه شاعران را در توصیف محبوب در بر می گیرد. برای شروع کار، مطالعاتی در باب تاریخ ادبیات و هم چنین تاریخ اجتماعی ایران و سیرغزل سرایی در ایران انجام شد. از آن پس، دیوان هر شاعر به طور جداگانه بررسی گردید. در این بررسی سعی بر آن بوده که از معتبرترین نسخه های چاپی موجود استفاده شود که در پانویس ها و کتابنامه به آن اشاره شده است. سپس از ابیاتی که صفات ظاهری و باطنی محبوب را در بر می گرفتند، فیش برداری به عمل آمد. پس از تحلیل این فیش ها و بررسی معیارهای زیبایی شناسی محبوب که از نظر شاعر مورد بحث اهمیّت داشته است و نیز دسته بندی هر کدام از اعضای محبوب با تکیه بر انیس العشّاق رامی، نگارش متن پایان نامه آغاز گردید. در حین کار، کتاب ها و آثاری که به متن کار ارتباط پیدا می کردند، مطالعه و در صورت لازم از آن ها استفاده شد.